Onzin in het Van Abbe
Onlangs bezocht ik weer eens het Van Abbe Museum. Daar hangen mooie doeken en staan interessante constructies. Het museum is ook rijk aan kunsthistorische informatie, onder andere bij de actuele expositie die de titel draagt ‘The making of modern art’. De meeste informatie is relevant. Maar ik vond er ook onzin. Met name bij een groot Frans Mariabeeld uit 1865, waar je bij het begin van de expositie recht tegenaan loopt. In de toelichting daarbij las ik:
“Ooit was dit beeldhouwwerk een heilig voorwerp dat vereerd werd in een kerk. Doordat het niet langer gebruikt wordt in kerkrituelen heeft het beeldhouwwerk zijn religieuze functie verloren. Dat proces staat bekend als desacralisatie. Toch was dat niet het einde van zijn transformatie. Door een kunstwerk te worden werd het voorwerp tegelijkertijd tot kunst verheven. Maar als we even ophouden het als een kunstwerk te beschouwen, kunnen we met behulp van het begrip ont-kunsting zijn desacralisatie zichtbaar maken.”
Wat is hierin de onzin? Dit: het Mariabeeld, afkomstig uit een rooms-katholieke kerk, is nooit zelf object van verering geweest. Vereerd werd de persoon die het voorstelt, in dit geval de moeder van Jezus Christus, opgenomen en levend in de hemel. Een heiligenbeeld – hoewel soms mooi aangekleed of zelfs overdadig uitgedost – is voor de gelovigen nooit iets anders geweest dan een afbeelding van een volgens de kerk gestorven maar nog bestaand persoon. De katholieke kerk vereert geen beelden, maar slechts de personen die zij voorstellen.
Een tweede stukje onzin trof ik eveneens aan in de toelichting bij dit beeld. Daarin werd gesuggereerd, dat een heiligenbeeld, zoals dat van de Moeder Gods, pas tot kunst werd verheven nadat het zijn religieuze functie verloren had. Ook dat is kletskoek. Religieuze afbeeldingen, schilderijen zowel als sculpturen, werden al als kunstwerken beschouwd vóór ze gedesacraliseerd werden. ‘Religieuze kunst’ is daarvoor sinds jaar en dag de gebruikelijke benaming, en de makers werden van meet af aan – en terecht – kunstenaars genoemd.
Ten slotte: wat is ontkunsting? Verandert er door ontkunsting iets aan het object, het voorwerp waarnaar we kijken? Nee, het beeld of het schilderij blijft, indien het niet materieel is aangetast, zoals het altijd geweest is. Ontkunsting is een mentaal proces, een verandering in de houding van de toeschouwer, in de blik waarmee hij een (kunst)voorwerp bekijkt. Hij wil het eenvoudigweg geen kunst meer noemen. Het resultaat van dit proces vond ik beschreven in de toelichting bij de laatste werken in deze expositie. Die stonden daar verzameld onder de noemer ‘Niet-Nu’ met als toelichting ‘Vandaag de dag zijn ze niets anders dan voorwerpen, die hier noch als kunst noch als religie worden tentoongesteld.’
Dat beelden en schilderijen in het Van Abbe geen religieuze functie hebben spreekt vanzelf. Maar dat ze door het museum ook niet als kunst worden beschouwd, dat is zeer vreemd. Gewoon voorwerpen? Waarom is het dan de moeite waard er naar te komen kijken, waarom worden ze dan voor veel geld ingekocht en worden wij tot bezichtiging uitgenodigd? De wereld is vol voorwerpen, wij zijn er door omringd. Naar een museum gaan heeft alleen zin, als daar bijzondere voorwerpen worden getoond, d.w.z. kunstige, niet alledaagse voorwerpen, gemaakt door mensen met een bijzonder talent, en met dikwijls een niet-alledaagse visie op de werkelijkheid. Zonder kunst kan het Van Abbe gesloten worden; dan heeft het zijn functie verloren.