Vervolg Kanttekeningen bij Jeroen Dijsselbloem als burgemeester van Eindhoven

In zijn reactie van 5 augustus op mijn verhaal “Kanttekeningen bij Jeroen Dijsselbloem als burgemeester van Eindhoven” ging Peer Notermans in op de as burgemeester-gemeentesecretaris in de gemeentelijke organisatie van Eindhoven. Daarbij beschreef hij een aantal samenwerkingspatronen, gebeurtenissen en negatieve gevolgen voor het functioneren van die gemeentelijke organisatie.
Zie:
https://dse.nl/kanttekeningen-bij-jeroen-dijsselbloem-als-burgemeester-van-eindhoven/

Gezien de draagwijdte van zijn verhaal leek het me zinvol daarop te reageren. Maar mijn kennis van de de gemeentelijke organisatie is volstrekt ontoereikend. Die gaat niet verder dan mijn gesprekken met een slimme en aardige deelnemer van een landelijk overleg bij een jongerenorganisatie ter bevordering van de Europese integratie in een ver verleden. Die deelnemer was toen gemeentesecretaris van wellicht de kleinste gemeente van Nederland. Als ik me het goed herinner de gemeente Berkenwoude met circa 1000 inwoners, nu onderdeel van de gemeente Krimpenerwaard. Tegenwoordig is Rozendaal bij Arnhem de kleinste gemeente met circa 1750 inwoners.

De gemeentelijke organisatie bestond uit burgemeester, gemeentesecretaris en een chauffeur annex manusje van alles. De burgemeester hield de nodige vergaderingen, nam de nodige besluiten en ging vaak op jacht, de gemeentesecretaris deed al het voorbereidend en uitvoerend werk. De chauffeur was ook beschikbaar voor de gemeentesecretaris. De sfeer was goed, de as burgemeester-gemeentesecretaris was ideaal.

Gezien mijn ontoereikende kennis leek het verstandig eens mijn licht op te steken bij de burgemeester van mijn randgemeente Son en Breugel. Die heeft een wekelijks spreekuur, als hij geen vakantie heeft. Natuurlijk niet om eventueel negatieve zaken bij de gemeentelijke organisatie van Eindhoven aan de orde te stellen. Maar hij zou toch wel een inzicht hebben in de feitelijke organisatie van Eindhoven en zeker bijzonder veel inzicht in de organisatie van eigen gemeente.
Zo gedacht, zo gedaan. Op 7 september 2022 heb ik een gesprek gehad met burgemeester Hans Gaillard in zijn kamer van het prachtige gerenoveerde gemeentehuis van Son en Breugel aan het Raadhuisplein (toch wel een andere nuance dan Stadhuis- of Dorpsplein). Hij verwelkomde mij in eigen persoon en wij installeerden ons achter een gezellige kop koffie.

Nadat hij de tekst van Peer Notermans aandachtig had gelezen, zette hij de gedachten uiteen die hij naar aanleiding van de inhoud ontwikkelde:

Hij heeft de indruk dat werkelijkheid meer genuanceerd is dan de tekst lijkt te veronderstellen. De wethouders van Eindhoven zijn formeel geen managers van de ambtenaren, ook al zouden ze dat misschien wel willen. De opdrachten aan de ambtenaren van gemeente worden tegenwoordig besproken en beslist in de Directievergadering(, die bestaat uit de gemeentesecretaris als algemeen directeur en 4 andere directeuren voor afzonderlijke werkgebieden).

Hij vermeldt dat genoemde gemeentesecretaris Wouters – 1977 tot 1994 – de neiging had om de gemeenteraad buitenspel te zetten. Dat heeft uiteindelijk geleid tot zijn ontslag.
Een ander bijzonder punt is dat de gemeente Eindhoven in de zeventiger jaren in Nederland al een unicum was met wethouders die voorzitter van de raadscommissies waren. Later werd dat gebruikelijk. Dat is sinds de wettelijke invoering van het duale stelsel van gemeentebestuur echter niet meer mogelijk. (Wethouders mogen zelfs alleen bij vergaderingen van raadscommissies aanwezig zijn als ze daartoe worden uitgenodigd)

Ik maak hieruit op dat de organisatie in het verleden nogal wat conflictstof heeft opgeleverd, die inmiddels verdwenen lijkt te zijn.

Vervolgens ging de burgemeester in op een aantal onderwerpen van de gemeentelijke dan wel ambtelijke organisatie van Son en Breugel:

Hij is 19 jaar burgemeester van deze gemeente en heeft ervaren dat het gedrag van de wethouders ten opzichte van de ambtenaren kan fluctueren. Sterke wethouders hebben soms de neiging de ambtenaren buiten spel te zetten. En er zijn ambtenaren die dat toelaten en anderen die er meer moeite mee hebben en dat gedrag pareren.
Hij vindt dat ambtenaren in staat gesteld moeten worden hun vakinhoudelijke kennis in te brengen. Daarom wordt er bij deze gemeente veel aandacht aan besteed om bekwame mensen aan te trekken.

Wethouders hebben een politiek-inhoudelijke inbreng bij de voorbereiding en uitvoering van beslissingen. Ambtenaren hebben een vakinhoudelijke inbreng. De gemeenteraad beslist.

Hij vindt de as burgemeester-gemeentesecretaris van groot belang. Maar er is meer, het gaat sinds de invoering van het duale bestuursstelsel van de gemeente in 2002 om de driehoek burgemeester-gemeentesecretaris-griffier. Bij de invoering is eerst gedacht dat de griffie bij de omvang van deze gemeente wel met 0,5 formatieplaats zou kunnen volstaan, maar inmiddels heeft de griffie 3 formatieplaatsen.
De driehoek is bij deze gemeente geformaliseerd in het zogenaamde driehoeksoverleg.

Dit jaar is er een nieuwe gemeentesecretaris benoemd. Bij de selectie is ervan uitgegaan dat die gemeentesecretaris zich niet met alles bemoeit, maar er vooral voor zorgt dat de gaten gevuld worden.

De burgemeester heeft destijds bewust gekozen voor een gemeente met de omvang van Son en Breugel, circa 17.000 inwoners en een ambtelijke organisatie met circa 80 medewerkers. Eindhoven telt 2000 medewerkers. Bij een grotere gemeente en ambtelijke organisaties bestaat het organisatiepatroon uit meerdere lagen ten behoeve van de beheersbaarheid; dat vindt hij persoonlijk niet zo aantrekkelijk.

Het gesprek eindigde na 3 kwartier in plaats van de oorspronkelijk afgesproken kwartier. De burgemeester vertelde dat hij direct daarna samen met een honderdjarige een boom ging planten. (Dat gebeurt volgens traditie in het park Vroonhoven achter de kerktoren van Son.)

Nabeschouwing:
Gezien mijn gebrek aan kennis van de gemeentelijke organisatie heb ik nog wat literatuurstudie gedaan om de verhalen van de burgemeester geheel te begrijpen. Voor andere leken beschrijf ik hieronder mijn bevindingen.

Sinds 2002 zijn de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders onderling zelfstandig, zij het dat de burgemeester zowel technisch voorzitter van de raad als van het college is. De gemeentesecretaris is eigenlijk de collegesecretaris, de griffier is eigenlijk de raadssecretaris.

De gemeentesecretaris is in Eindhoven en Son en Breugel tevens algemeen directeur van de ambtelijke organisatie van de gemeente, maar volgens de gemeentewet niet meer het hoofd van de ambtelijke organisatie. In Eindhoven is deze algemeen directeur/gemeentesecretaris lid en voorzitter van een directieraad van 5 personen. Daar worden veel beslissingen genomen. In Son en Breugel is deze algemeen directeur lid en voorzitter van het team Stuco (sturing en coaching) van 3 personen.
De functie personeel en organisatie maakt deel uit van de ambtelijke organisatie. Groot of klein, bij een ingrijpende organisatie wordt vaak een extern adviesbureau ingeschakeld.

Voor de werving van de nieuwe gemeentesecretaris heeft de gemeente Son en Breugel in 2021 het bureau Zeelenberg ingeschakeld. Het bureau heeft een uitvoerige personeelsadvertentie geplaatst, die een goed inzicht geeft in de ontwikkeling van de organisatie en de functie. Mijn indruk is dat er een soort supermens gevraagd werd en ik hoop dat de nieuwe gemeentesecretaris dat ook meestal waar kan maken.
Zie:
https://zeelenberg.nl/vacatures/son-en-breugel/

Er is een variatie van een bekend gezegde, dat luidt:
“1 plaatje kan meer zeggen dan duizend woorden, tenzij men meer dan duizend woorden nodig heeft om dat plaatje te begrijpen”

Dit lijkt me van toepassing voor het denkbeeld “as” in verband met de burgemeester en de gemeentesecretaris. Naarmate ik er vaker over dacht, begreep ik er zelfs steeds minder van. Het gaat hierbij om een denkbeeldige as in plaats van 1 of andere existerende as zoals het resultaat van verbranding of de stang waar een voorwerp om draait.
Bij de denkbeeldige as zijn allerlei interpretaties mogelijk. De uitleg wordt dan voor je het weet inleg. De menselijke fantasie is tamelijk grenzeloos.

Bij gemeente Son en Breugel is de ambtelijke organisatie georganiseerd in zelfsturende teams. Zie ook het verhaal van bureau Zeelenberg. Dat betekent dat er in beginsel geen aansturing van de ambtenaren door de gemeentesecretaris of de wethouders plaatsheeft, maar wel dat de Stuco van gemeentesecretaris en 2 anderen zorgt voor de ontwikkeling van een organisatorische omgeving die de ontplooiing van de zelfsturende teams sterk bevordert.
In een document van Bedrijfsvoering van de gemeente Eindhoven ben ik wel een ambitie tegengekomen om zelforganisatie te bevorderen, maar niet iets als een organisatiebrede invoering van zelfsturende teams. Dit kan betekenen dat de gemeente Eindhoven vasthoudt aan een meer hiërarchische organisatie.

Na het overdenken van de reactie van Peer Notermans, het gesprek met burgemeester Gaillard en verdere raadpleging van bronnen, denk ik dat de burgemeester en de wethouders zich niet moeten bezighouden met de aansturing van de ambtelijke organisatie. Hoewel de wethouders en ambtenaren wel in goed onderling overleg behoren af te stemmen welke dienstverlening er moet plaatshebben. In een meer hiërarchische opzet kan dat tot veel coördinatie top-down en bottom-up leiden.
De organisatiestructuur van de ambtelijke organisatie dient de verantwoordelijkheid te zijn van het topteam van die ambtelijke organisatie, bij de gemeente Eindhoven de Directieraad en bij de gemeente Son en Breugel de Stuco. Uiteraard binnen de randvoorwaarden die de gemeenteraad stelt.

Dan rijst de vraag welke verbetering burgemeester Dijsselbloem nu precies zou moeten bewerkstelligen. Daarbij komt nog een ander onderwerp aan de orde, namelijk de informele organisatie ofwel de persoonlijke relatienetwerken. Van Amerikaanse organisatiesociologen heb ik geleerd dat die belangrijker is dan de formele organisatie. Ik betwijfel of dat bij een Nederlandse gemeente wel geheel waar is, maar de invloed van het informele mensennetwerk is in ieder geval groot. Bij de gemeente Eindhoven zijn er bijvoorbeeld 5 topmanagers van de ambtelijke organisatie, waarvan de persoonlijkheden in belangrijke mate bepalen welk resultaat hun samenwerking oplevert.

Zowel voor de formele als de informele organisatie zie ik geen taak voor burgemeester Dijsselbloem om zich bezig te houden met de opzet van de de ambtelijke organisatie. Formeel niet omdat die taak wettelijk bij anderen is belegd, informeel niet omdat ik van oordeel ben dat deze burgemeester zich in zijn functie als minister van financiën en voorzitter van de Eurogroep heeft ontpopt als een mensonvriendelijke persoonlijkheid.